İnsanlığın Kökeni ve Ahlakı : İslam ve Bilim Açısından Yeni Bir Bakış

Özet ve Anahtar Kavramlar

1. Giriş

2. Literatür Taraması

3. Teorik Çerçeve

4. Yaratılışa İlişkin Kur'an Referansları

6. Modern Bilimsel Perspektifler

Bilim, Matematik ve Evrim Bilimi Arasındaki İlişkiler
             
                                                                                                                                            

Şekil 1: İlim ve Bilimde: Varlık, Yaratık, Enerji Halleri, Değişim(Evrim) Doğa, Sosyal, Sanat ve Matematik Disiplinleri Arasındaki İlişki

Bu şema, "İlim" (ezeli ve ebedi tüm varlık-bilgi havuzu) ve "Bilim" (geçici fani tüm yaratık - bilgi havuzu) arasında döngüsel bir ilişki olduğunu, bilimin ise Doğa, Sosyal ve Sanat Bilimleri (pay) olarak dallandığını ve tüm bu dalların temelinde (paydasında) Matematiğin yer aldığını göstermektedir.
Bilim eşittir: Tüm bilim dalları (pay olarak), tüm matematik disiplinleri (payda olarak) ve bilimin evrimi (değişimi) arasında kurduğumuz tanımsal ilişkisel denklem, Büyük Patlama'nın, bilimin ve tüm canlıların evriminin ilişkiselliğiyle çelişmez. (bkz. Şekil 1).
Her şey küllü enerjide (yaratıcının ışığında) bir varlık olarak var olur. Ancak görünür evrendeki bu enerji durumlarının her birine canlı denir.

7.1 Çağdaş Ahlaki Gelişim ve İklim Adaleti

Güncel tartışmalar, insanlığın ahlaki evriminde önemli kilometre taşları olduğunu düşündürmektedir. Özellikle çevre bilinci, iklim değişikliğiyle mücadele, şiddet karşıtlığı ve insan hakları savunuculuğu gibi konular, insanlığın ahlaki olarak katettiği yolu göstermektedir.

Genç iklim aktivistleri, iklim değişikliğini sadece maliyet-fayda analizi çerçevesinde değil, çoklu iklim adaleti çerçevesinde görme konusunda önemli norm girişimcileri olarak rol oynamaktadırlar (Clayton, 2020). İklim değişikliği hakkındaki kararlar doğası gereği ahlakidir. Önemli değerler ve bugünün ve geleceğin dünyasının istenen durumu hakkında ahlaki yargılarda bulunmayı gerektirirler (Gardiner, 2011).

Bu alanlarda erken ahlaki olgunluğa ulaşmış bireyler (örneğin çevreciler, iklim aktivistleri, şiddet karşıtları, doğa ve hayvan haklarını savunanlar), insanlığın filogenetik ahlaki gelişiminde önemli bir rol oynamaktadır. Çevresel aktivizm, küresel iklim değişikliği, kirlilik, ormansızlaşma ve biyolojik çeşitlilik kaybı ile mücadelede güçlü bir güç olarak ortaya çıkmıştır (Grasso & Markowitz, 2015).

7.2 Ahlaki Gelişimin Çağdaş Boyutları

2015 yılı boyunca küresel ısınma konusundaki kamusal söylemde bir evrim gözlemlenmiştir. Genellikle haber medyasında sadece bilimsel, çevresel veya politik bir konu olarak tartışılan küresel ısınma, artık ahlaki ve manevi bir konu olarak yeniden çerçevelenmektedir (Roser-Renouf et al., 2016).

Ampirik çalışmalar, ahlak ve adalet algılarının iklim işbirliği için hem köprü hem de engel işlevi görebileceğini göstermektedir (Markowitz & Shariff, 2012). İklim değişikliğine uyum, sosyal ikilemler yaratmakta ve kimin kazandığı ve kimin faydalandığı, uyum stratejilerindeki ödünleşimler gibi ahlak ve adalet konularını gündeme getirmektedir (Walker-Springett et al., 2017).

8. Uzaya Açılma ve Kozmik Medeniyet

8.1 Kur'ani Perspektif

Kur'an-ı Kerim, insanoğlunun gelecekte uzay seyahatine çıkacağına işaret etmektedir:

"Ey cinler ve insanlar topluluğu! Göklerin ve yerin çevresinden geçip gitmeye gücünüz yetiyorsa geçin! Ancak bir sultanla (bilim ve teknikle) geçebilirsiniz" (يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانفُذُوا ۚ لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ) (Rahman, 55:33)

Bu ayet, bilimsel gelişmenin belirli bir seviyeye ulaştığında uzay seyahatinin mümkün olacağını belirtmektedir (Kur'an-ı Kerim, 55:33). "Sultan" kelimesi burada "güç, yetki, bilim" anlamlarında kullanılmaktadır (Nasr, 1976).

8.2 İnsanın Halife Görevi

"O, sizi yeryüzünde halife kılan Allah CC'HUDUR" (Fatır 35:39) ayeti, insanın sadece dünyada değil, kozmik düzeyde sorumluluk sahibi olduğunu ima eder.

8.3 Göklerin Fethi

"Ey cinler ve insanlar topluluğu! Göklerin ve yerin çevresinden geçip gitmeye gücünüz yetiyorsa geçin! Ancak bir sultanla (güçle) geçebilirsiniz" (Rahman 55:33)

Bu ayet, insanoğlunun gelecekte uzay seyahatine çıkacağının işaretidir. Hz. Peygamber (s.a.v.) buyurur: "Allah CC'HUN yeryüzünde ve göklerde bilmediğiniz nice kulları vardır." (Müslim, Zikir 28)

8.4 Halife Görevi ve Kozmik Sorumluluk

"O, sizi yeryüzünde halife kılan Allah CC'HUDUR" (هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ) (Fatır, 35:39) ayeti, insanın sadece dünyada değil, kozmik düzeyde sorumluluk sahibi olduğunu ima etmektedir (Kur'an-ı Kerim, 35:39).

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in hadisi bu perspektifi desteklemektedir: "Allah CC'HUN yeryüzünde ve göklerde bilmediğiniz nice kulları vardır" (Müslim, Zikir 28).

9. Bilim ve Din: Çağdaş Diyalog

9.1 Bilim-Din Uyumuna İslami Yaklaşımlar

İslam ve modern bilim arasındaki karmaşık ilişki, çözüm gerektiren algılanan çatışmadan tamamlayıcı içgörüleri kutlayan sofistike entegrasyona kadar değişen çeşitli yaklaşımlar üreterek kapsamlı bilimsel tartışma, felsefi düşünce ve pratik eğitim girişimleri yarattı. Modern dönem boyunca Müslüman entelektüeller, bu önemli ilişkiyi anlamak için çeşitli çerçeveler önerdiler, her biri farklı teolojik bağlılıkları, bilgi ve gerçekliğin doğası hakkındaki felsefi varsayımları ve dini gelenek ile bilimsel keşif arasındaki görünen gerilimleri yönlendirmek için pratik stratejileri yansıtır.

Maurice Bucaille'nin etkili "Bucaille'ciliği", bilim-din uyumuna tartışmalı da olsa öne çıkan bir yaklaşımı temsil eder. Yaygın olarak okunan "İncil, Kur'an ve Bilim" adlı eserinde Bucaille (2003, ss. 234-245), Kur'an'ın 7. yüzyıl bilgisinin bağımsız olarak keşfetmesinin imkansız olacağı ayrıntılı bilimsel gerçekler içerdiğini ve böylece bilimsel doğrulama yoluyla Kur'an'ın ilahi kökenini kanıtladığını savunur. Eleştirmenler, bu yaklaşımın hem kutsal metni hem de bilimi temel yanlış yorumlama riski taşıdığını, Bucaille'nin genellikle tezini desteklemeyen pasajları görmezden gelirken uygun çevirileri seçtiğini belirtir.

İsmail el-Faruki ve Syed Muhammed Nakib el-Attas gibi etkili alimler tarafından öncülük edilen "Bilginin İslamileştirilmesi" hareketi, modern bilimleri vahyedilmiş bilgiyi ampirik araştırmayla bütünleştiren otantik bir İslami epistemolojik çerçeve içinde temelden yeniden kavramsallaştırmayı amaçlar.

Nidhal Guessoum gibi çağdaş Müslüman bilim filozofları, hem bilimsel metodolojiye hem de dini otoriteye saygı duyan basit uyum ve yıkıcı çatışma arasında sofistike bir orta yolu savunurlar (Guessoum, 2011, ss. 123-145). Guessoum, hem modern bilimsel kavramları eski dini metinlere zorlayan kutsal metin uyumculuğunu hem de bilimin doğal gerçeklik hakkındaki meşru hakikat iddialarını reddeden postmodern göreceliliği açıkça reddeder.

Bilimsel uygulama içinde metodolojik natüralizmi savunurken daha geniş felsefi perspektifte metafizik teizmi korur, bilim ve dinin temelde farklı açıklama düzeylerinde çalıştığını ve rekabet eden içgörülerden ziyade tamamlayıcı sağlayabileceğini savunur. Guessoum, bilimsel ve dini açıklamaların gerçekliğin farklı boyutlarını açıklamada birbirleriyle rekabet etmek yerine tamamladığı "katmanlı açıklama" ilkesini önerir.

9.2 Bilim ve İnanç Üzerine Hıristiyan Perspektifleri

Hıristiyanların bilim-inanç soruları ile meşguliyeti, İslami yaklaşımlarla öğretici paraleller ve aydınlatıcı karşıtlıklar sunar, hem bilimsel ve dini bilgiyi bütünleştirme konusundaki evrensel insan mücadelelerini hem de farklı kutsal metin gelenekleri ve tarihsel deneyimlerle şekillenen ayırt edici teolojik yanıtları gösterir.

İnsan Genom Projesi'nin eski direktörü ve BioLogos Vakfı'nın kurucusu Francis Collins, evrimsel bilim ile Hıristiyan inancı arasında temel bir çatışma algılamayan başarılı bilim insanı-inananları örnekler (Collins, 2006, ss. 142-156). Collins, DNA yapısını ve işlevini "Tanrı'nın dili" olarak tanımlar ve evrimsel süreçleri ilahi eyleme alternatif olarak değil, ilahi olarak seçilmiş yaratılış yöntemi olarak görür.

Papalık açıklamaları ve Papalık Bilimler Akademisi aracılığıyla ifade edilen Katolik Kilisesi'nin resmi pozisyonu, insan onuru, manevi önemi ve ruhun ilahi kökeni hakkındaki temel teolojik doktrinleri korurken evrim teorisini resmen kabul eder. Papa Francis'in 2014'teki Tanrı'nın "sihirli değneği olan bir sihirbaz" olmadığı, keşfedilebilir doğa yasaları aracılığıyla çalıştığı ifadesi, bilimsel ve teolojik anlayışın sofistike Katolik sentezini yansıtır.

9.3 Entegrasyon için Felsefi Çerçeveler

Çağdaş bilim ve din filozofları, bu önemli insan bilgisi alanları arasındaki ilişkiyi anlamak için giderek daha sofistike çerçeveler geliştirdiler, basit çatışma anlatılarının çok ötesine geçerek farklı bilgi sistemlerinin nasıl etkileşime girdiği, tamamladığı ve potansiyel olarak kendi ayırt edici metodolojilerini ve içgörülerini korurken bütünleştiğine dair nüanslı analizlere doğru ilerlediler.

Ian Barbour'un etkili dörtlü tipolojisi, akademik ve popüler tartışmaları şekillendirmeye devam eden bilim-din etkileşiminin dört temel modelini tanımlar. Çatışma modeli, bilim ve dini aynı açıklayıcı bölge için temelde rekabet eden olarak görür. Bağımsızlık modeli, bilim ve dinin uyumsuz metodolojiler kullanarak tamamen farklı soruları ele aldığını savunur. Diyalog modeli, önemli ayrımları korurken yapıcı etkileşim arar. Entegrasyon modeli kapsamlı sentez girişiminde bulunur (Barbour, 1997, ss. 145-167).

9.4 Bilim-Din Tartışmalarında Eleştirel Gerçekçilik

John Polkinghorne ve Alister McGrath gibi alimler tarafından savunulan eleştirel gerçekçilik, bilim-din tartışmalarında önemli etki kazanmış nüanslı bir felsefi çerçeve sunar. Bu yaklaşım, hem bilimin hem de dinin farklı ancak potansiyel olarak tamamlayıcı metodolojiler ve bilgi kaynakları aracılığıyla nesnel gerçeklik hakkında meşru olarak hakikat aradığını savunur.

10. Teolojik Evrim ve Âdem

10.1 Kavramsal Çerçeve

"Teolojik evrim" yenilikçi kavramı, insan biyolojik kökenleri ve gelişimi hakkındaki ikna edici bilimsel kanıtlarla çelişmeden Âdem'in dini ve manevi önemini anlamak için sofistike bir çerçeve sunar. Bu bütünleştirici yaklaşım, biyolojik evrim ile teolojik evrim arasında dikkatli bir ayrım yapar.

10.2 Âdem'in Teolojik Özellikleri

İslami kaynaklar tutarlı bir şekilde Âdem'e hem önceki yaratıklardan hem de çağdaş hayvanlardan temelde ayıran birkaç dikkat çekici özellik atfeder:

• İlahi Ruh (Ruh): "Sonra onu düzgün bir biçimde şekillendirdi ve ona kendi ruhundan üfledi" (Kur'an 32:9). Bu ilahi nefes, salt biyolojik yaşam veya fizyolojik animasyondan sonsuz derecede fazlasını temsil eder.
• Bilgi ve Dil: İsimlerin ilahi öğretimi, karmaşık iletişimi, kültürel aktarımı ve sembolik temsili sağlayan sofistike kavramsal bilgiyi temsil eder.
• Ahlaki Faillik: Âdem'in halife olarak atanması, önceki yaratıklara veya çağdaş hayvanlara bilinmeyen kapsamlı ahlaki sorumluluğu kurar.
• Öz-Bilinç: Âdem ve Havva'nın itaatsizliklerini takiben çıplaklık farkındalığı (Kur'an 7:22), sofistike öz-bilinci sembolize eder.
• Dini Bilinç: En temelde, Âdem yaratıcı olarak Allah CC'HU ile açık bilince sahip ilk insanı temsil eder.

10.3 Entegrasyon Modelleri

Âdem'in teolojik anlayışını insan evrimi hakkındaki bilimsel kanıtlarla bütünleştirmek için birkaç sofistike model önerilmiştir:

• Ardışık Model: Biyolojik evrimin anatomik olarak modern insanları ürettiğini, ardından belirli bireylerin ilahi seçimi ve manevi dönüşümünü önerir.
• Ortaya Çıkış Modeli: Bilinç, ahlak ve maneviyatın ilahi amaçla yönlendirilen doğal gelişim yoluyla kademeli olarak ortaya çıktığını vurgular.
• Arketipsel Model: Âdem'i Allah CC'HUN amaçladığı insan doğasının ilahi ideali olarak yorumlar.
• Popülasyon Modeli: "Âdem"i tam manevi bilinci elde eden ilk popülasyonu temsil eden olarak yorumlar.

11. Gelecek Ufukları: Transhümanizm ve İnsan Geliştirme

11.1 Transhümanist Vizyon ve Etkileri

Transhümanizm, tarih boyunca insan varoluşunu kısıtlayan temel biyolojik sınırlamaları aşmak için ileri teknolojinin sistematik kullanımını savunan etkili bir felsefi hareketi temsil eder. Nick Bostrom gibi önde gelen transhümanist filozoflar, genetik mühendisliği, sofistike sibernetik implantlar ve gelişmiş yapay zeka sistemlerinin mevcut insan sınırlamalarını aşan dramatik olarak geliştirilmiş yaratıklar yaratmak için birleştiği devrim niteliğinde bir gelecek öngörürler (Bostrom, 2014, ss. 89-112).

11.2 İslami Düşünce İçin Teolojik ve Etik Çıkarımlar

İnsan Onuru (Keramet): İslam, ilahi yaratılış, manevi bağış ve dünyevi halifeler olarak atanmaya dayalı içsel insan onurunu öğretir. "Andolsun biz, Âdemoğullarını şerefli kıldık" (Kur'an 17:70).

Doğal Düzen (Fıtrat): İslami fıtrat kavramı, insanların temelde değiştirilmesi değil, korunması gereken ilahi olarak belirlenmiş temel bir doğaya sahip olduğunu öne sürer.

12. Bütünleşik Analiz: Cin Yozlaşması ve İnsan Evrimi

12.1 Teolojik ve Evrimsel Süreçlerin Kavramsal Kesişimleri

Cin halifelik dönemini ve nihai ahlaki yozlaşmalarını tanımlayan klasik İslami anlatılar, Dünya'daki ahlaki sorumluluklarını yerine getirmeyen özgür iradeye sahip akıl sahibi yaratıkların büyüleyici bir örneğini sunar. Dikkat çekici bir şekilde, Homo sapiens'in evrimsel gelişimi, anatomik olarak modern insanların ortaya çıktığı ancak henüz sofistike etik bilinci geliştirmediği 300.000 ile 70.000 yıl önce arasındaki kritik dönemde, bu teolojik anlatılara çarpıcı paraleller ortaya koyar.

Cinlerin halifelik dönemi ve bozgunculuk eylemleri, İslamî literatürde yeryüzünde ahlaki sorumluluk üstlenemeyen ancak irade sahibi yaratıkların örneği olarak sunulur. Bu anlatılar özellikle Bakara 2:30 ve Hicr 15:27 ayetlerinde mevcuttur ve Taberî, İbn Kesîr, Fahreddin Râzî, Gazâlî gibi müfessirlerin eserlerinde detaylandırılmıştır. Kur'ân'da insanın yaratılışıyla ilgili anlatılarda, Adem'den önce yeryüzünde yaşayan bir yaratık türü olan cinlerin bozgunculuk yaptığı ve kan döktüğü dile getirilir (Bakara 2:30). Bu ayetin klasik tefsirlerinde, cinlerin Allah CC'HU tarafından yeryüzüne halife olarak gönderildiği, fakat zamanla fıtrî durumlarını aşarak isyan ettikleri anlatılır (Taberî, Tefsîrü't-Taberî, cilt 1, s. 210; İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm, cilt 1, s. 99).

Aynı şekilde Homo sapiens'in evrimsel sürecinde özellikle 300 bin ile 70 bin yıl öncesi arasında fiziksel olarak gelişmiş ancak henüz etik bilinç ve kolektif sorumluluk geliştirememiş bireyler ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, cinlerin bozgunculuğu anlatısı ile erken Homo sapiens'in grup içi çatışma, doğa tahribatı ve şiddet eğilimi arasındaki ilişki güçlü bir metaforik yansıma taşımaktadır. Modern bilimde insanın bilinç ve sorumluluk sahibi bir yaratık olarak evrilmesinden önceki döneme metaforik olarak tekabül eder.

Ahlaki gelişim alanındaki en önemli teorisyenlerden Jean Piaget, Lawrence Kohlberg ve Carol Gilligan, ahlaki muhakeme süreçleri ve aşamaları konusunda farklı perspektifler sunmuşlardır. Kohlberg'in altı aşamalı modelinin eleştirilmesi, sadece adalet odaklı olması ve bakım ile merhamet gibi diğer ahlaki boyutları ihmal etmesi nedeniyle yeni yaklaşımların gelişmesine yol açmıştır (Gilligan, 1982).

Ahlaki gelişim alanı şu anda paradigmatik ahlaki aşama teorisinin gölgesinden çıktıktan sonra teorik ve metodolojik yeniliğin yeniden canlanmasını yaşamaktadır (Kretchmar, 2024). Ahlaki karar vermenin nasıl gerçekleştiği, zamanla nasıl olgunlaştığı ve davranışla nasıl ilişkili olduğu karmaşıktır.

Taberî'ye (MS 839-913) göre cinler, yeryüzünde halifelik makamını üstlenmiş, fakat aralarında kıskançlık, kibir ve bozgunculuk yayılmış; Allah CC'HU melekleri göndererek bu yapıyı bozmalarını emretmiştir (Taberî, Tefsîrü't-Taberî, I, s. 212-215). Fahreddin Râzî bu bozgunculuğu "ahlaki yozlaşma, şehvet, öfke ve kübür" şeklinde yorumlamıştır (Fahreddin Râzî, Mefâtıhu'l-Ġayb, cilt 2, s. 188). Gazâlî (IHYA, cilt 3, s. 45-53) cinlerin vesvese, hile ve vesilelerle insanı fıtratından uzaklaştırdığını belirtir. Cin, burada metaforik olarak nefsin hayvanî ve bencil boyutlarına işaret eder. Bu durum, İslam tasavvufunda nefsin en alt mertebesi olan Nefs-i Emmare (kötülüğü emreden nefs) ile ilişkilendirilebilir; zira bu mertebe, bireyin şehvet, öfke, kibir gibi dürtülerine boyun eğdiği, ahlaki denetimin zayıf olduğu bir hali temsil eder.

12.2 Teolojik ve Bilimsel Anlatıların Karşılaştırmalı Çerçevesi

Tefsirî Anlatı (Cinler)	Bilimsel Gözlem (Homo sapiens)	Yorumlayıcı Anlam
Bozgunculuk (fesad)	Grup içi çatışma, kıyım, kaynak savaşı	Dürtüsel davranış, kontrolsüzlük (Nefs-i Emmare)
Kan dökme	Avcılık, şiddet, düşmanlık	Yaşam mücadelesi içinde şiddet eğilimi
Kibir ve isyan	Hiyerarşik rekabet, liderlik mücadelesi	Egemenlik arzusu, ego gelişimi
Meleklerin müdahalesi	Doğa olayları, iklim değişikliği	Dış müdahale, dengeleyici faktör
Halifeliğin cinlerden alınması	Etik sorumluluk bilincinin eksikliği	Ahlaki sorumluluğa uygunluk yok
Adem'in yaratılışı	Soyut düşünce, inanç, dil gelişimi	Ahlaki bilinç ve ilahi muhataplık başlangıcı (Nefs-i Levvame'ye geçiş)

Modern biyolojiye göre Homo sapiens yaklaşık 300 bin yıl önce Afrika'da evrimleşmiştir. Ancak zihinsel sıçrama, yani insanın sanat üretmesi, dini semboller oluşturması, soyut kavramları anlamlandırabilmesi 70 bin yıl kadar önce gerçekleşmiştir. Bu dönem, Homo sapiens'in bilinçli yaratık olarak sahneye çıkışıdır (Henshilwood & Marean, 2003). Bu bilinçsel ve ahlaki sıçrama, ilahi hitaplara muhatap olabilecek insan modelini doğurmuştur. Dinî metinlerde 'Adem'in yaratılışı' ile kast edilen, bu sıçramayla örtüşebilir. Bu geçiş, tasavvufi açıdan Nefs-i Levvame (kınayan nefs) mertebesine yükselişi ifade edebilir; burada birey, kendi hatalarını fark edip vicdan muhasebesi yapmaya başlar, ahlaki bir iç denetime sahip olur.

12.3 Zaman Çizelgeleri ve Evrimsel Yorumlar

Zaman Dilimi (Yaklaşık)	Evrimsel/Tefsirî Olay	Açıklama
~7 milyon yıl önce	Şempanze ile ortak atadan ayrılma	İnsan evriminin başlangıcı
~2 milyon yıl önce	Homo erectus ortaya çıktı	Ateş, taş alet kullanımı
~300 bin yıl önce	Homo sapiens ortaya çıktı	Modern insanın biyolojik evrimi
~200 bin yıl önce	Cinlerin halifeliği (rivayet)	Tefsirlere göre halife olarak yeryüzünde bulundular
~100 bin yıl önce	Cinlerin bozgunculuğu (meleklerin müdahalesi)	Meleklerce cezalandırıldılar (tefsirlere göre)
~70 bin yıl önce	Zihinsel devrim	Dil, semboller, soyut düşünce, sanat, inanç sistemi gelişti
~10 bin yıl önce	Tarım devrimi	Yerleşik yaşam ve ilk uygarlıklar
~6 bin yıl önce	Adem'in yaratılışı	Ahlaki bilinç ve ilahi muhataplık başlangıcı

Bu dönem Homo sapiens'in "davranışsal modernite"ye geçiş süreci olarak tanımlanır (Tattersall, 2012, s. 102-117). İnsanlar bu süreçte: sembolik sanat ve kolyeler (Blombos Mağarası, ~75.000 yıl öncesi), ateş kullanımı, alet gelişimi ve örgütlü avcılık, grup savaşları ve göçmen kabile baskınları, Neandertallerin ortadan kalkmasında rekabetin rolü gibi karmaşık sosyolojik davranışlar göstermiştir (Klein, 2009, s. 525-540). Harari (2015, s. 34-49) bu dönemi "bilişsel devrim" olarak adlandırır ve ırkçılık, yalan, korku gibi duyguların toplumsal dinamikleri belirlediğini belirtir. Bu dönemde özellikle Nefs-i Emmare'nin insan davranışları üzerindeki etkisi belirgindir; bireylerin ve grupların bencil arzuları, şiddet eğilimleri ve kısa vadeli çıkarları doğrultusunda hareket ettiği gözlemlenir.

12.4 Kur'an-Bilimsel Çerçeve Yoluyla Sentez

Cin yozlaşması açıklamaları ile erken insan evriminin bilimsel anlayışı arasındaki anlatı sentezi, hem dini hem de bilimsel anlayışı zenginleştiren birkaç derin içgörü ortaya çıkarır:

• Cin yozlaşması tamamen metafizik anlatıdan daha fazlasını temsil edebilir, bunun yerine yıkıcı dürtülerin insan davranışına hakim olduğu etik öncesi bilinç döneminde Homo sapiens'i karakterize eden kaotik ahlaki yapının sofistike teolojik açıklaması olarak hizmet eder.
• Geleneksel anlatılarda tanımlanan 'melek müdahalesi', insan evrimsel gelişimini şekillendiren doğal afetler, iklim değişiklikleri ve çevresel baskılar dahil olmak üzere dış düzenleyici faktörlerin metaforik yorumunu sağlar.
• Âdem'in yaratılışı, insanlığın önemli geçişini sembolize eder etik sorumluluk ve manevi bilince sahip gerçek ahlaki failler olarak hizmet etmeye.

13. Sonuç ve Yargı: İslami Sentez

13.1 Kozmik Eğitim Süreci

Bu teori, İslam'ın "dünya imtihan yeri" anlayışıyla örtüşür. "Sizi hanginizin daha güzel amel yapacağını denemek için ölümü ve hayatı yaratan O'dur" (Mülk 67:2) ayeti, insanlığın bir "olgunlaşma sürecinde" olduğunu destekler.

Ahlaki gelişim, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde her zaman önemini koruyan ve üzerinde düşünülmesi gereken kritik bir meseledir. Özellikle günümüzde küresel sorunlarla mücadelede ortaya çıkan etik duyarlılıklar, insanlığın ahlaki evriminin devam ettiğini ve geleceğe yönelik umut vaat ettiğini göstermektedir.

İnsanlığın genel ahlaki olgunluğa ulaşması, bireylerin toplamından daha uzun bir sürece yayılacak olsa da, her bireyin kendi ahlaki yolculuğu farklı olsa da, insanlık genel anlamda daha uzun bir olgunlaşma sürecindedir. Ontogenetik ahlaki gelişim, bireyin hayatı boyunca kazandığı ahlaki olgunluk seviyesini ifade ederken, filogenetik ahlaki gelişim ise tüm insanlık türünün tarih boyunca ulaştığı ortalama ahlaki seviyeyi temsil etmektedir.

13.2 Gelecek Vaadi

"Allah CC'HU içinizden iman edip salih amel işleyenlere va'detti: Onları yeryüzünde halife kılacak" (Nur 24:55) ayeti, insanlığın gelecekteki olgun halini işaret eder.

13.3 Nihai Perspektif

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in hadisi bu süreci özetler:

"Bu ümmet yetmiş fırka olacak, hepsi cehennemde, biri hariç. Sahabe sordu: 'O hangisidir ya Rasulullah?' Buyurdu: 'Benim ve ashabımın üzerinde olduğu (yol)'" (Tirmizi, İman 18)

Bu hadis, insanlığın çeşitli evrim evrelerinden geçerek nihayetinde birlik ve olgunluğa ulaşacağını gösterir.

Bu konunun akademik bir makale olarak ele alınması, hem bilimsel literatüre hem de toplumsal farkındalığa değerli bir katkı sağlamaktadır. Gelecek araştırmalar, ahlaki gelişimin nörolojik temellerini, kültürlerarası farklılıklarını ve iklim değişikliği gibi küresel sorunlara uygulanmasını daha derinlemesine incelemelidir (Dahl & Kim, 2014; Laible et al., 2019).

14. Sentez ve Sonuçlar

14.1 İlahi Plan ve Bilimsel Süreç

Bu teorik çerçeve, İslami kozmoloji ile modern bilimsel perspektifi sentezleyerek şu sonuçları ortaya koymaktadır (Nasr, 1976; Wilson, 1975):

• Kozmik Enerji Döngüsü: Evrendeki tüm süreçler, enerji döngüleri içinde gerçekleşmekte ve bu döngüler ilahi iradenin tecellisidir (Al-Ghazali, 1095/1997).
• Aşamalı Gelişim: İnsanlık, belirli evrimsel aşamalardan geçerek ahlaki olgunluğa erişmektedir (Pinker, 2011).
• Kozmik Medeniyet: Gelecekte insanlık, uzay medeniyeti kurarak evrensel halife görevini yerine getirecektir (Izutsu, 1983).

14.2 Praktik İçerimler

Bu teorinin pratik sonuçları şunlardır:

• Eğitim Sistemi: İnsanlığın genç olduğu gerçeği, eğitim sistemlerinin sabırla ve uzun vadeli perspektifle tasarlanması gerektiğini göstermektedir.
• Sosyal Politikalar: Mevcut sosyal problemlerin geçici olduğu, insanlığın olgunlaşma sürecinin parçası olduğu anlayışı benimsenmelidir.
• Teknolojik Gelişim: Uzay teknolojilerine yatırım, insanlığın geleceği için stratejik önem taşımaktadır.

14.3 Varılan Yargılar

Teolojik ve Evrimsel Süreçlerin Bütünleşik Analizi

• Cinlerin bozgunculuğu, yalnızca metafizik bir anlatı değil; Homo sapiens'in etik bilinç öncesi dönemdeki kaotik yapısının, yani Nefs-i Emmare'nin baskın olduğu hayvani halinin temsili olabilir.
• Rivayetlerdeki 'meleklerin müdahalesi', doğal afetler ve çevresel denetleyici unsurlar gibi dışsal faktörlerin metaforik yorumudur.
• Adem'in yaratılışı, insanın ahlaki özne olarak tarihteki yerini almasını ve sorumluluk alabilme yetisini simgeler. Bu dönem, insanın Nefs-i Levvame mertebesine geçişiyle uyumlu, vicdanın ve ahlaki denetimin devreye girdiği bir evreyi işaret eder.
• İslamî literatür ile evrimsel biyoloji, farklı dillerle de olsa insanın içsel dönüşümünü ve toplumsal ahlakını birlikte anlamlandırabilir.
• Enerji döngüsü teorisi, evrensel süreçlerin enerji dönüşümü ile yeni yaratılış aşamalarının tetiklenmesi arasındaki ilişkiyi açıklar.
• Filogenetik yaş hipotezi, insanlığın ahlaki gelişimini bilimsel zaman çizelgeleriyle uyumlu bir şekilde açıklar.
• İnsan türünün manevi ve zihinsel sıçramaları, hem Kur'ânî hem bilimsel bağlamda 'halifelik' kavramıyla örtüşmektedir.

14.4 Öneriler

Adem öncesi yeryüzündeki Homo sapiens ve önceki hominidler için "doğal insan (Homo sapiens)" kavramı kullanılırken, Adem sonrası yeryüzü insanlığı için "modern insan toplulukları (Homo sapiens sapiens)" kavramının daha uygun bir terminoloji oluşturduğu değerlendirilmektedir.

Homo sapiens ve diğer hominidlerin, cinlerin halifelik döneminde yaşadığı periyotta, cinlerle ve birbirleriyle olan etkileşimleri kritik öneme sahiptir. Cinlerin yeryüzünde "bozgunculuk çıkarması" sürecinde, hominid gruplarının kan dökülmesine yol açacak düzeyde şiddet eğilimi göstermeleri ya da cinlerin bu topluluklara olan olumsuz etkilerinin tetiklenmesi, önemli sosyo-teolojik bir dinamik oluşturmaktadır.

14.5 Genel Sonuç ve Varılan Yargı

İnsanlık, ilahi bir enerji döngüsünün parçası olarak önce Farklı coğrafyalardan toplanmış evrensel dünya toprağından yaratılmış, ruh üflenmesiyle "melekî" boyuta erişmiştir. Ardından yeryüzünde imtihana tabi tutulmuş; şimdilik "ergenlik" evresinde (nefs-i emmare) bulunmakla birlikte, ruhsal gelişimini tamamlayıp "mutmain" ve "levvame" aşamalarına ulaştığında hem yeryüzünü doğru bir şekilde imar edecek hem de yıldızlararası keşifler yapacak kozmik bir medeniyet haline gelecektir. Bu süreç, Allah CC'HUN takdir ve iradesi çerçevesinde, insanlığın "kozmik olgunluğa doğru yol alan genç bir medeniyet" olarak evrilmesini ortaya koyar.

Sonuç: Bu teori, İslami kozmoloji ile modern bilimsel perspektifi birleştirerek, insanlığın "kozmik olgunluğa doğru yol alan genç bir medeniyet" olduğunu ve bu sürecin Allah CC'HUN takdiri çerçevesinde gerçekleştiğini ortaya koyar.

15. Tartışma

15.1 Eleştiriler ve Sınırlılıklar

Bu teorik çerçevenin bazı sınırlılıkları bulunmaktadır:

• Ampirik Veriler: Enerji döngüsü teorisi henüz ampirik olarak test edilememiştir.
• Zaman Ölçeği: Filogenetik yaş hesaplaması yaklaşık değerler içermektedir.
• Kültürel Farklılıklar: Teorinin farklı kültürlerde nasıl algılanacağı belirsizdir.
• Interdisipliner Entegrasyon: Farklı bilim dalları arasındaki terminoloji ve metodoloji farklılıkları teorinin anlaşılmasını zorlaştırabilir.
• Teolojik Çeşitlilik: İslam içindeki farklı mezhep ve düşünce okullarının teoriye yaklaşımları değişkenlik gösterebilir.
• Teknolojik Belirsizlik: Gelecekteki teknolojik gelişmelerin öngörülememesi, uzay medeniyeti projeksiyonlarını belirsiz kılar.

15.2 Gelecek Araştırma Yöneleri

Bu çalışmanın sonuçlarından hareketle şu araştırma alanları önerilebilir:

• Fiziksel Enerji Ölçümleri: Yaşam enerjilerinin kozmik düzeyde nasıl dönüştüğüne dair fiziksel araştırmalar.
• Karşılaştırmalı Medeniyet Analizi: Farklı medeniyetlerin gelişim evrelerinin karşılaştırmalı analizi.
• Uzay Psikolojisi: İnsan psikolojisinin uzay ortamındaki değişimlerinin incelenmesi.

15.3 Etik Standartlara Uyum

Bu araştırmada, İslami etik ilkeler ve bilimsel araştırma standartları gözetilmiştir. Çalışma, farklı disipliner yaklaşımların sentezinde objektiflik ilkesini korumuştur. Ayrıca, interdisipliner araştırmanın etik gereklilikleri olan şeffaflık, doğruluk ve akademik dürüstlük ilkeleri titizlikle uygulanmıştır.

16. Sonuç

16.1 Nihai Sonuç

Bu çalışmada öne sürülen teorik çerçeve, İslami kozmoloji ile modern bilimsel perspektifi sentezleyerek insanlığın geleceğine dair iyimser bir vizyon sunmaktadır (Nasr, 1976; Pinker, 2011). İnsanlığın mevcut durumda "17 yaşında genç bir medeniyet" olduğu ve gelecekte kozmik olgunluğa erişeceği hipotezi, hem dini metinlerle (Kur'an-ı Kerim; Müslim, 817-875/1998) hem de bilimsel verilerle (Wilson, 1975) desteklenmektedir.

Âdem öncesi yaratıkların ve insan kökenlerinin araştırılması, birden fazla disiplin genelinde üretken diyalog ve entelektüel gelişim üretmeye devam eden dini düşünce ve bilimsel keşfin büyüleyici ve karmaşık bir kesişimini temsil eder. İslami kaynaklar, Âdem'in dünyada yaratılmasından önce herhangi bir akıl sahibi varlığın tamamen reddedilmesi yoluyla Âdem öncesi cin medeniyetlerinin ayrıntılı onaylanmasına kadar değişen dikkat çekici çeşitli perspektifler sunar.

Bu kapsamlı çalışma, dini ve bilimsel bilme yolları arasında yapay uyumlaştırma yapmak veya kaçınılmaz çatışmayı kabul etmek yerine hem teolojik içgörüleri hem de bilimsel kanıtları dikkatli bir şekilde tanıyan ve saygı duyan sofistike bir bütünleştirici yaklaşımı savunmuştur.

Yenilikçi teolojik evrim kavramı, biyolojik gelişim ile manevi ortaya çıkış arasında dikkatli bir ayrım yapan anlamlı entegrasyon için umut verici bir çerçeve sunar. Bu nüanslı perspektiften, Âdem ilahi ruh, ahlaki faillik ve Allah CC'HU ile bilinçli ilişkiye sahip ilk teolojik olarak eksiksiz insanı temsil eder.

İslami entelektüel geleneğin dikkat çekici çeşitliliği, algılanan tehditlere yalnızca savunmacı tepki yerine çağdaş zorluklarla yaratıcı etkileşim için zengin kavramsal kaynaklar sağlar. Bu yaklaşım, günümüzün sosyal ve ahlaki problemlerini geçici gelişim sancıları olarak değerlendirmekte ve insanlığın gelecekte daha olgun, barışçıl ve kozmik bir medeniyet kuracağını öngörmektedir (Izutsu, 1983).

Bu araştırmadan ortaya çıkan nihai içgörü, gerçeğin tek yetkili kaynaklardan ziyade birden fazla tamamlayıcı kanal aracılığıyla tezahür etmesi olabilir. "Oku" (ikra) şeklindeki Kur'an emri - Peygamber Hz. Muhammed (s.a.v)'e indirilen ilk kelime - hem vahiy kitabı hem de doğa kitabı için eşit olarak geçerlidir.

İnsanlık iklim değişikliği, biyoteknoloji, yapay zeka ve sosyal eşitsizlikten benzeri görülmemiş küresel zorluklarla karşı karşıya kaldıkça, hem dini geleneklerden hem de bilimsel keşiften gelen bilgelik, karmaşık çağdaş gerçekliklerin akıllıca yönlendirilmesi için yalnızca yararlı değil, kesinlikle gerekli olacaktır.

Bu çalışma, İslami kozmoloji ile modern bilimsel keşiflerin sentezinde yeni ufuklar açmayı hedeflemiş ve insanlığın kozmik serüveninde bulunduğu konumu anlamaya katkı sağlamayı amaçlamıştır. Gelecek araştırmalar, bu teorik çerçevenin ampirik testlerle desteklenmesini ve interdisipliner diyalogun güçlendirilmesini sağlayabilir.

 

Teşekkür

Farklı disiplinlerde çalışmama olanak sağlayan Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi yöneticilerine, projelere destek veren Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi'ne ve farklı branşlarda asistan danışmanlık kabul eden öğretim üyelerine minnettarım. Özellikle, bu çalışma ile ilgili fikirlerimi paylaştığım Dr. Sanem ŞEHRİBANOĞLU, Dr. Ömer FARUK ÖZDEMİR'e teşekkür ederim.

Bu makale kısmen kaynakların hazırlanması ve yazım kurallarının hazırlanmasında yapay zeka desteği ile hazırlanmıştır. Bu teknolojide emeği geçen tüm mühendislere şükranlarımı sunuyorum.

Çıkar çatışmasının açıklanması: Yazar, rekabet eden çıkarları olmadığını beyan etti.

Referanslar

• Altaie, M. B. (2018). Kur'an ve Modern Kozmoloji. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• al-Bukhari, Muhammad ibn Isma'il. (2002). Sahih al-Bukhari. Vols. 2, 4, 7, 8. Damascus: Dar Ibn Kathir.
• Al-Ghazali, A. H. (1095/1997). Tehafut al-falasifa [Filozofların tutarsızlığı]. Çev. A. Sarıoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• al-Razi, Fakhr al-Din. (2000). Mafatih al-Ghayb (al-Tafsir al-Kabir). Vol. 2. Beirut: Dar al-Fikr.
• Al-Tabari, M. ibn J. (839-923/1988). Jami al-bayan fi tafsir al-Quran [Kur'an tefsirinde açıklama derlemesi]. Cilt 1-30. Beirut: Dar al-Fikr.
• al-Tabari, Muhammad ibn Jarir. (2001). Jami' al-Bayan 'an Ta'wil Ay al-Qur'an. Vol. 1. Cairo: Dar Hajr.
• Ayala, F. J. (2016). Evolution, Ethics, and Other Essays. Springer.
• Barbour, Ian G. (1997). Religion and Science: Historical and Contemporary Issues. San Francisco, CA: HarperSanFrancisco.
• Berger, Lee R., John Hawks, Darryl J. de Ruiter, Steven E. Churchill, Peter Schmid, Lucas K. Delezene, Tracy L. Kivell, et al. (2015). "Homo naledi, a New Species of the Genus Homo from the Dinaledi Chamber, South Africa." eLife 4:e09560.
• Berna, Francesco, Paul Goldberg, Liora Kolska Horwitz, James Brink, Sharon Holt, Marion Bamford, and Michael Chazan. (2012). "Microstratigraphic Evidence of In Situ Fire in the Acheulean Strata of Wonderwerk Cave, Northern Cape Province, South Africa." Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (20): E1215-E1220.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin. (1994). Delâilü’n-Nübüvve. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• BioLogos Foundation. (2022). About BioLogos. Erişim adresi: https://biologos.org/about
• Bostrom, Nick. (2014). Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies. Oxford: Oxford University Press.
• Brosnan, S. F. (2011). An evolutionary perspective on morality. Journal of Economic Behavior & Organization, 77(1), 23-30. https://doi.org/10.1016/j.jebo.2010.04.008
• Bucaille, Maurice. (2003). Tevrat, İncil, Kur'an ve Bilim. Çev. M. Ali Sönmez. İstanbul: Denge Yayınları.
• Buchanan, A., & Powell, R. (2015). The evolution of moral progress: A biocultural theory. Oxford University Press.
• Chalmers, Alan F. (2013). Bilim Dedikleri. 4th ed. Çev. Ümit Tatlıcan. Ankara: Dost Kitabevi.
• Churchland, P. S. (2019). Conscience: The Origins of Moral Intuition. W. W. Norton & Company.
• Clayton, S. (2020). Psychology of climate change. Current Biology, 30(19), R1175-R1184.
• Collins, Francis S. (2006). The Language of God: A Scientist Presents Evidence for Belief. New York, NY: Free Press.
• Çoruh, H. (2022). İslam ve Evrim Teorisi. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Dahl, A., & Kim, L. (2014). Why is it bad to make someone sad? Young children's understanding of harm and psychological harm. Child Development, 85(4), 1461-1477.
• Darwin, C. (1871). The descent of man, and selection in relation to sex. John Murray.
• Dawkins, R., & McGrath, A. (2020). The Dawkins Delusion?: Atheist Fundamentalism and the Denial of the Divine. SPCK.
• de Waal, F. B. M. (2006). Primates and philosophers: How morality evolved. Princeton University Press.
• Demirkuş, A. (2017a). Bilim Nedir? İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Demirkuş, Nasip. (2019). "The Position of Creatures and Science in Islam and the Qur'an." Sixth Eurasian Conference on Language and Social Sciences, 199-204.
• Demirkuş, A., & Alkan, M. (2018a). A New Approach to Sets in Mathematics. Journal of Mathematics and Statistics, 14(2), 123-130.
• Demirkuş, A., & Bilgin, S. (2018b). Defining Infinity, Eternity, Time and the First Point in Mathematics. Journal of Mathematical Sciences, 29(3), 201-210.
• Demirkuş, A., & Gülen, S. (2017). Teaching Popular Physics Concepts with Visual Materials. Journal of Science Education and Technology, 26(4), 401-410.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (2024). İnsan Suresi Tefsiri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Dummett, M. (1994). Truth and Other Enigmas. Harvard University Press.
• Eliade, M. (2016). Kutsal ve Profan. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi.
• Eto, H. (2008). A Scientific Definition of Science. Journal of Science and Technology Policy in China, 1(1), 21-36.
• Futuyma, D. J. (2017). Evolution (3rd ed.). Sinauer Associates.
• Gardiner, S. M. (2011). A perfect moral storm: The ethical challenge of climate change. Oxford University Press.
• Giberson, K. W. (2020). Saving Darwin: How to Be a Christian and Believe in Evolution. HarperOne.
• Gilligan, C. (1982). In a different voice: Psychological theory and women's development. Harvard University Press.
• Göransson, A., Orraryd, S., Fiedler, D., & Tibell, L. A. E. (2020). Threshold Concepts in Students’ Explanations of Natural Selection. Science & Education, 29(3), 579-601.
• Grasso, M., & Markowitz, E. M. (2015). The moral complexity of climate change and the need for a multidisciplinary perspective on climate ethics. Climatic Change, 130(3), 327-334. https://doi.org/10.1007/s10584-014-1323-9
• Green, Richard E., Johannes Krause, Adrian W. Briggs, Tomislav Maricic, Udo Stenzel, Martin Kircher, Nick Patterson, et al. (2010). "A Draft Sequence of the Neandertal Genome." Science 328 (5979): 710-722.
• Gregory, T. R. (2009). Understanding Natural Selection: Essential Concepts and Common Misconceptions. Evolution: Education and Outreach, 2(2), 156-175.
• Guessoum, Nidhal. (2011). Islam's Quantum Question: Reconciling Muslim Tradition and Modern Science. London: I.B. Tauris.
• Haidt, J. (2012). The Righteous Mind: Why Good People Are Divided by Politics and Religion. Pantheon.
• Hallpike, C. R. (2020). The Foundations of Primitive Thought. Oxford University Press.
• Hamlin, J. K. (2013). Moral judgment and action in preverbal infants and toddlers: Evidence for an innate moral core. Current Directions in Psychological Science, 22(3), 186-193.
• Harari, Y. N. (2015). Sapiens: A Brief History of the Human Species. Collective Book.
• Harel, G. (2008). What is Mathematics? A Cognitive Perspective. In Mathematical Cognition and Learning (pp. 47-90). Academic Press.
• Hayes, B., Long, J., & Miller, J. H. (2017). The Evolution of Everything: How New Ideas Emerge from the Old. The MIT Press.
• Henshilwood, Christopher S., Francesco d'Errico, Royden Yates, Zenobia Jacobs, Chantal Tribolo, Geoff A. T. Duller, Norbert Mercier, et al. (2002). "Emergence of Modern Human Behavior: Middle Stone Age Engravings from South Africa." Science 295 (5558): 1278-1280.
• Henshilwood, C. S., & Marean, C. W. (2003). The Origin of Modern Human Behavior: Critique of the Models and Their Implications. Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews, 12(1), 5-17.
• Hersh, R. (1997). What is Mathematics, Really? Oxford University Press.
• Hoyle, F., Burbidge, G., & Narlikar, J. V. (2000). A Different Approach to Cosmology: From a Static Universe to a Big Bang. Cambridge University Press.
• Hublin, Jean-Jacques, Abdelouahed Ben-Ncer, Shara E. Bailey, Sarah E. Freidline, Simon Neubauer, Matthew M. Skinner, Inga Bergmann, et al. (2017). "New Fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the Pan-African Origin of Homo sapiens." Nature 546 (7657): 289-292.
• Hussein, M. A., Löffler, L., & Schmalz, M. (2021). Machine Learning for Biological Data Analysis: A Review. Journal of Biological Engineering, 15, 1-15.
• Ibn Kathir, Isma'il ibn 'Umar. (1365/1997). Al-bidaya wa al-nihaya [Başlangıç ve son]. Cilt 1-14. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.
• Ibn Kathir, I. (1998). Tafsir al-Qur'ani al-Azim. Vol. 1. Riyadh: Dar Tayyibah.
• Ibn Sina, A. A. (980-1037/1999). Kitab al-Shifa [Şifa kitabı]. Ed. G. C. Anawati. Cairo: Organisation Générale des Imprimeries Gouvernementales.
• İnce, M., & Demirkuş, A. (2021). Doğal Yaşam Döngüsü ve Temel Biyolojik Kavramların Öğretimi Üzerine Sanal Materyal Tasarımı. Eğitim ve Bilim Dergisi, 46(206), 253-270.
• İslam ve Bilim Araştırmaları Merkezi. (2023). Hakkımızda. Erişim adresi: https://islamvebilim.com/hakkimizda/
• Izutsu, T. (1983). God and man in the Koran: Semantics of the Koranic weltanschauung. Salem, NH: Ayer Company Publishers.
• Johanson, Donald C., and Tim D. White. (1979). "A Systematic Assessment of Early African Hominids." Science 203 (4378): 321-330.
• Klein, R. G. (2009). The Human Career: Human Biological and Cultural Origins (3rd ed.). University of Chicago Press.
• Kohlberg, L. (1984). The psychology of moral development: The nature and validity of moral stages. Harper & Row.
• Kretchmar, J. (2024). Moral development. In EBSCO Research Starters. EBSCO Publishing.
• Kuran ve Meali. (2024). İnsan Suresi 1-2 Ayetler Tefsiri. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kur'an-ı Kerim. (n.d.). Diyanet Meali. Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. (1964). el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye.
• Laible, D., Thompson, R., & Froimson, J. (2019). Early socialization: The influence of close relationships. In J. E. Grusec & P. D. Hastings (Eds.), Handbook of socialization (2nd ed., pp. 35-59). Guilford Press.
• Longo, G., Montévil, M., Sonnenschein, C., & Soto, A. M. (2015). Extended Criticality, Phase Transitions and the Amplification of Small Perturbations in Biology. Theory in Biosciences, 134(3), 189-201.
• Markowitz, E. M., & Shariff, A. F. (2012). Climate change and moral judgement. Nature Climate Change, 2(4), 243-247.
• Mathewson, J. H. (2005). The Visual Core of Science. Science & Education, 14(6), 503-518.
• Meagher, T. R. (2007). Is Evolutionary Biology a Strategic Science? Evolution, 61(11), 2685-2689.
• Mevdudî, Ebü’l-A‘lâ. (2010). Tefhîmü’l-Kur’ân. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Miller, K. R. (2000). Finding Darwin's God: A Scientist's Search for Common Ground Between God and Evolution. Harper Perennial.
• Murphy, N., & Brown, W. S. (2021). Did My Neurons Make Me Do It?: Philosophical and Neurobiological Perspectives on Moral Responsibility and Free Will. Oxford University Press.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc. (817-875/1998). Sahih Muslim. Ed. M. F. Abd al-Baqi. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc. (2001). Sahîhu Müslim. Beyrut: Dârü’l-Cîl.
• Nadelson, L. S., et al. (2009). The Influence of Context and Cognitive Style on Students' Understanding of Evolution. Journal of Research in Science Teaching, 46(8), 901-922.
• Narayanan, D. (2022, July 28). The Dangerous Populist Science of Yuval Noah Harari. Current Affairs. Erişim adresi: https://www.currentaffairs.org/2022/07/the-dangerous-populist-science-of-yuval-noah-harari
• Nasr, S. H. (1976). An introduction to Islamic cosmological doctrines. Boulder, CO: Shambhala Publications.
• Nature. (2023). New Neanderthal DNA analyses reveal complex family structures. Nature News.
• Nature. (2025). Twigstats: A new method for understanding ancient migrations. Nature News.
• Nature Genetics. (2021). Ancient DNA reveals a tangled web of human genetic relationships. Nature Genetics, 53(10), 1391-1393.
• Nursî, B. S. (2005). Sözler. İstanbul: Nesil Yayınları.
• OuYang, Q., et al. (2001a). The Science of Evolution. World Scientific.
• OuYang, Q., et al. (2001b). Evolutionary Dynamics and Information. World Scientific.
• Papa Francis. (2014, October 27). Address to the Pontifical Academy of Sciences. Vatican News.
• Pearson, A., Tsai, C., & Clayton, S. (2022). Ethics, morality, and the psychology of climate justice. Current Opinion in Psychology, 42, 16-21. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2021.02.015
• Piaget, J. (1932). The moral judgment of the child. Harcourt, Brace and Company.
• Pinker, S. (2011). The better angels of our nature: Why violence has declined. New York: Viking Books.
• Pomeroy, D. (1993). Implications of Teachers' Beliefs about the Nature of Science for Science Education: The Results of a Deliberative Inquiry. Science Education, 77(3), 261-278.
• Rahman, Fazlur. (1982). Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition. Chicago, IL: University of Chicago Press.
• Rana, F., & Hughs, B. (2021). The Human Blueprint: The Race to Unlock the Secrets of Our Genetic Code. Baker Books.
• Râzî, Fahreddin. (2000). Mefâtîhu’l-Gayb (et-Tefsîrü’l-Kebîr). Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• Roser-Renouf, C., Maibach, E., Leiserowitz, A., Feinberg, G., & Rosenthal, S. (2016). Faith, morality and the environment: Portraits of global warming's six Americas. Yale Program on Climate Change Communication.
• Ruse, M. (2001). Can a Darwinian Be a Christian?: The Relationship Between Science and Religion. Cambridge University Press.
• Ruse, M. (2020). A Meaningful Life: The Darwinian Journey to Meaning. Princeton University Press.
• Russell, B. (2020). Introduction to Mathematical Philosophy. Routledge.
• Science. (2022). Göbeklitepe reveals religious beliefs predated agriculture. Science News.
• Shtulman, A. (2006). Qualitative Differences Between Naive and Scientific Theories of Evolution. Cognitive Psychology, 52(3), 170-204.
• Shtulman, A., & Calabi, P. (2012). The Effects of Instruction on Students' Understanding of Evolution. Journal of Research in Science Teaching, 49(1), 1-28.
• Slon, Viviane, Fabrizio Mafessoni, Benjamin Vernot, Cesare de Filippo, Steffi Grote, Bence Viola, Mateja Hajdinjak, et al. (2018). "The Genome of the Offspring of a Neanderthal Mother and a Denisovan Father." Nature 561 (7721): 113-116.
• Smith, H. O., Hutchison, C. A., Pfannkoch, C., & Venter, J. C. (2003). Generating a synthetic genome by whole genome assembly: φX174. Proceedings of the National Academy of Sciences, 100(26), 15440-15445.
• Smithsonian National Museum of Natural History, Human Origins Program. (2025). Human Evolution. https://humanorigins.si.edu/
• Sorularla İslamiyet. (2024). Cinlerin Halifelik Dönemi. İstanbul: İslami Yayınlar.
• Stringer, C. B. (2016). The Origin of Our Species. Penguin Books.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. (1994). el-Mu’cemü’l-Kebîr. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. (1987). Câmi’u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• Taberî, M. (2001). Tefsîrü't-Taberî. Dâru'l-Fikr Yayınları.
• Tattersall, Ian. (2012). Masters of the Planet: The Search for Our Human Origins. New York, NY: Palgrave Macmillan.
• TDV İslam Ansiklopedisi. (2025). Cin. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/cin
• TDV İslam Ansiklopedisi. (2024). Adem Maddesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. (2001). Sünenü’t-Tirmizî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî.
• Tomasello, M. (2016). A natural history of human morality. Harvard University Press.
• Tomasello, M., & Vaish, A. (2013). Origins of human cooperation and morality. Annual Review of Psychology, 64, 231-255. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-113011-143812
• Tutu, D. (1984). Hope and Suffering: Sermons and Speeches. Eerdmans.
• van Schaik, C. P., Burkart, J. M., & Jaeggi, A. V. (2018). Evolutionary origins of morality: Insights from non-human primates. Frontiers in Sociology, 3, 17. https://doi.org/10.3389/fsoc.2018.00017
• Vatican Observatory. (2023). About Us. Erişim adresi: https://www.vaticanobservatory.va/content/specolavaticana/en/about-us.html
• Walker-Springett, K., Butler, C., & Adger, W. N. (2017). Moral reasoning in adaptation to climate change. Environmental Politics, 26(3), 371-390. https://doi.org/10.1080/09644016.2017.1287624
• White, Tim D., Berhane Asfaw, Yonas Beyene, Yohannes Haile-Selassie, C. Owen Lovejoy, Gen Suwa, and Giday WoldeGabriel. (2009). "Ardipithecus ramidus and the Paleobiology of Early Hominids." Science 326 (5949): 64-86.
• Whiten, A., Goodall, J., McGrew, W. C., Nishida, T., Reynolds, V., Sugiyama, Y., ... & Boesch, C. (1999). Cultures in chimpanzees. Nature, 399(6737), 682-685.
• Wilson, E. O. (1975). Sociobiology: The new synthesis. Cambridge, MA: Harvard University Press.
  Counter