Çevre, ekoloji ve sürdürülebilirlik hakkında 60 önemli başlık.
Canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortam. Çevre, en basit tanımıyla "dış ortam" demektir. İnsanlar, hayvanlar, bitkiler ve diğer tüm canlı varlıklar, yaşamlarını sürdürebilmek için çevreleriyle sürekli bir etkileşim içindedirler.
Canlıların birbirleriyle ve çevreleriyle olan ilişkilerini inceleyen bilim dalıdır. Ekoloji, Yunanca "oikos" (ev, yurt) ve "logos" (bilim) kelimelerinden türetilmiştir. Canlıların yeryüzündeki dağılımlarını, bolluklarını ve bu dağılımları etkileyen faktörleri araştırır.
Yeryüzünde canlıların yaşadığı tüm alanları kapsayan katmandır. Atmosferin belirli bir yüksekliğinden, okyanusların en derin noktalarına kadar olan bu alan, "yaşam küre" olarak da adlandırılır. Biyosfer, litosfer (taş küre), hidrosfer (su küre) ve atmosfer (hava küre) ile sürekli etkileşim halindedir.
Kendine özgü iklim koşulları ve bitki örtüsüne sahip olan, geniş coğrafi bölgelerdir. Çöller, tropikal yağmur ormanları, tundralar ve savanlar başlıca biyom örnekleridir. Her biyom, o bölgenin iklimine uyum sağlamış karakteristik bitki ve hayvan topluluklarını barındırır.
Belirli bir alanda yaşayan canlı varlıklar (biyotik bileşenler) ile bu canlıları çevreleyen cansız ortamın (abiyotik bileşenler) karşılıklı ilişkilerinden oluşan bütündür. Bir göl, bir orman veya bir mercan resifi ekosistem örneğidir. Ekosistemlerde sürekli bir enerji akışı ve madde döngüsü vardır.
Belirli bir coğrafi alanda yaşayan, aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluktur. Örneğin, Karadeniz'deki hamsi popülasyonu veya bir ormandaki karaçam popülasyonu. Popülasyon dinamikleri, doğum, ölüm, içe göç ve dışa göç gibi faktörlerle belirlenir.
Belirli bir habitatı paylaşan, farklı türlere ait popülasyonların oluşturduğu topluluktur. Bir komünitede bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mikroorganizmalar bir arada bulunur ve birbirleriyle (rekabet, avcılık, simbiyoz gibi) çeşitli ilişkiler kurarlar.
Bir canlının veya popülasyonun doğal olarak yaşadığı ve ihtiyaçlarını karşıladığı yer, yani "yaşam alanı" veya "adresidir". Örneğin, bir kutup ayısının habitatı Arktik buzullarıdır. Habitat, canlının beslenme, barınma ve üreme ihtiyaçlarını karşılar.
Bir canlının habitatı içinde yaptığı "iş" veya üstlendiği "rol"dür. Canlının beslenme şekli, üreme zamanı, diğer canlılarla olan ilişkileri ve çevresel faktörlere (sıcaklık, nem vb.) gösterdiği tolerans aralığı, o canlının ekolojik nişini tanımlar. İki farklı tür, aynı habitatta yaşasa bile genellikle tam olarak aynı nişe sahip olamaz.
Bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin ve ekolojik olayların oluşturduğu bir bütündür. Genetik çeşitlilik (tür içi), tür çeşitliliği (belirli bir bölgedeki tür sayısı) ve ekosistem çeşitliliği (farklı habitatların varlığı) olmak üzere üç düzeyde incelenir. Biyoçeşitlilik, ekosistemlerin sağlıklı ve dayanıklı olmasını sağlar.
Atmosfere salınan sera gazlarının (başta karbondioksit, metan ve su buharı) neden olduğu düşünülen, dünya yüzeyindeki ortalama sıcaklık artışıdır. Fosil yakıt kullanımı, sanayileşme ve ormansızlaşma gibi insan faaliyetleri, bu gazların atmosferdeki birikimini artırarak sera etkisini güçlendirir ve gezegenin normalden fazla ısınmasına yol açar.
Küresel ısınmaya bağlı olarak dünya genelindeki iklim düzenlerinde meydana gelen uzun vadeli ve önemli değişikliklerdir. Bu değişiklikler sadece sıcaklık artışını değil, aynı zamanda yağış desenlerinin değişmesini, fırtınaların şiddetlenmesini, kuraklık ve sel gibi aşırı hava olaylarının sıklığının artmasını da kapsar.
Atmosferdeki bazı gazların (sera gazları), güneşten gelen ısı enerjisinin bir kısmını yeryüzüne yakın tutarak dünyanın yaşanabilir bir sıcaklıkta kalmasını sağlayan doğal bir süreçtir. Ancak insan faaliyetleri bu gazların miktarını artırdığında, "güçlendirilmiş sera etkisi" oluşur ve bu da küresel ısınmaya neden olur.
Fosil yakıtların (kömür, petrol) yakılması sonucu atmosfere salınan kükürt dioksit (SO2) ve azot oksitlerin (NOx), atmosferdeki su buharı ile reaksiyona girerek sülfürik asit ve nitrik asit oluşturmasıdır. Bu asitler yağmur, kar veya sis yoluyla yeryüzüne indiğinde gölleri, ormanları, toprağı ve tarihi yapıları olumsuz etkiler.
Atmosferin stratosfer katmanında bulunan ve güneşin zararlı ultraviyole (UV) ışınlarını filtreleyen ozon (O3) tabakasının, özellikle kloroflorokarbon (CFC) gibi insan yapımı kimyasallar nedeniyle incelmesi veya delinmesidir. Bu durum, cilt kanseri ve katarakt gibi sağlık sorunlarının artmasına ve ekosistemlerin zarar görmesine yol açar.
Atmosfere salınan zararlı katı (partikül madde), sıvı ve gaz halindeki kirleticilerin (karbon monoksit, ozon, kükürt dioksit vb.) insan sağlığı, canlı yaşamı ve ekosistem üzerinde olumsuz etkilere yol açacak düzeylere ulaşmasıdır. Sanayi tesisleri, ulaşım araçları ve ısınma amaçlı yakıt kullanımı başlıca kaynaklarıdır.
Göllere, nehirlere, okyanuslara ve yeraltı sularına zararlı maddelerin (evsel atıklar, endüstriyel kimyasallar, tarımsal ilaçlar, plastikler) karışarak suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini bozmasıdır. Bu durum, sudaki yaşamı tehdit eder ve suyu insanlar için kullanılamaz hale getirir.
Endüstriyel atıklar, tarımsal ilaçlar (pestisit, herbisit), kimyasal gübreler, ağır metaller veya evsel atıkların toprağa karışarak toprağın yapısını ve verimliliğini bozmasıdır. Kirleticiler topraktan bitkilere, oradan da besin zinciri yoluyla diğer canlılara ve insanlara geçebilir.
İnsan veya hayvan yaşamı üzerinde olumsuz etki yaratan, rahatsız edici ve istenmeyen seslerdir. Başlıca kaynakları ulaşım (kara, hava, demiryolu), sanayi faaliyetleri ve şehir yaşamıdır. Gürültü kirliliği, stres, işitme kaybı ve yaban hayatı üzerinde davranış bozuklukları gibi sorunlara yol açabilir.
Yapay ışık kaynaklarının yanlış yerde, yanlış miktarda, yanlış yönde veya yanlış zamanda kullanılması sonucu oluşan aşırı ve gereksiz aydınlatmadır. Gece gökyüzünün doğal karanlığını bozar, göçmen kuşlar ve deniz kaplumbağaları gibi gece aktif olan hayvanların yön bulma duyularını olumsuz etkiler ve enerji israfına neden olur.
Kullanım dışı kalan atık malzemelerin (cam, kağıt, plastik, metal vb.) çeşitli işlemlerden geçirilerek hammadde olarak yeniden üretim sürecine dahil edilmesidir. Geri dönüşüm, doğal kaynakların korunmasını, enerji tasarrufunu, atık miktarının azalmasını ve çevre kirliliğinin önlenmesini sağlar.
İsrafın önlenmesini, kaynakların daha verimli kullanılmasını ve atık oluşumunun mümkün olduğunca azaltılmasını (veya tamamen önlenmesini) hedefleyen bir yaşam felsefesi ve atık yönetimi yaklaşımıdır. "Azalt, Yeniden Kullan, Geri Dönüştür, Kompost Yap ve Çürüt" (5R) prensiplerine dayanır.
Bugünün ihtiyaçlarını karşılarken, gelecek nesillerin de kendi ihtiyaçlarını karşılama yeteneklerinden ödün vermemeyi amaçlayan bir kalkınma modelidir. Ekolojik (çevresel), ekonomik ve sosyal olmak üzere üç ana boyutu vardır ve bu üç boyutun denge içinde olması gerektiğini savunur.
Doğal süreçlerle sürekli olarak kendini yenileyebilen ve kullanıldığında tükenmeyen enerji kaynaklarıdır. Güneş, rüzgar, su (hidroelektrik, dalga), jeotermal (toprak ısısı) ve biyokütle (organik maddeler) bu kaynaklara örnektir. Fosil yakıtların aksine, genellikle çevreye daha az zarar verirler ve sera gazı salınımları düşüktür.
Milyonlarca yıl önce yaşamış bitki ve hayvan kalıntılarının yeraltında yüksek basınç ve sıcaklık altında dönüşmesiyle oluşan yakıtlardır. Kömür, petrol ve doğalgaz başlıca fosil yakıtlardır. Enerji üretiminde yaygın olarak kullanılmalarına rağmen, yakıldıklarında küresel ısınmaya neden olan sera gazları ve hava kirliliğine yol açan kirleticiler salarlar.
Bir bireyin, kurumun, ürünün veya faaliyetin, atmosferde sera etkisine neden olan karbondioksit (CO2) ve diğer sera gazlarının toplam miktarını (genellikle ton CO2 eşdeğeri olarak) ifade eden ölçüdür. Ulaşım, ısınma, elektrik tüketimi ve satın alınan ürünler karbon ayak izini oluşturur.
İnsanların yaşamlarını sürdürebilmek için tükettikleri doğal kaynakların (gıda, su, enerji, arazi vb.) üretilmesi ve oluşturdukları atıkların bertaraf edilmesi için gereken biyolojik olarak verimli toprak ve su alanının toplamıdır. Dünya'nın kaynaklarını ne hızla tükettiğimizi ve doğaya ne kadar "borçlu" olduğumuzu gösterir.
Bir bireyin, topluluğun veya işletmenin tükettiği mal ve hizmetlerin üretimi için (veya doğrudan) kullanılan toplam tatlı su hacmidir. "Mavi su" (yüzey ve yeraltı suları), "yeşil su" (yağmur suyu) ve "gri su" (kirletilen suyun seyreltilmesi için gereken su) olarak üçe ayrılır.
Toprağın, başta su ve rüzgar olmak üzere çeşitli dış etkenlerle aşındırılarak bir yerden başka bir yere taşınması olayıdır. Özellikle bitki örtüsünün zayıf olduğu eğimli arazilerde etkilidir. Erozyon, tarımsal verimliliğin düşmesine, barajların dolmasına ve çölleşmeye yol açar.
Özellikle kurak, yarı kurak ve az yağışlı bölgelerde iklim değişiklikleri ve insan faaliyetleri (aşırı otlatma, ormansızlaşma, yanlış tarım uygulamaları) sonucunda arazinin verimliliğini kaybederek çöl benzeri koşullara dönüşmesi sürecidir. Toprağın su tutma kapasitesinin azalması ve bitki örtüsünün yok olmasıyla karakterizedir.
Orman alanlarının tarım arazisi açma, yerleşim yeri kurma, kereste elde etme veya madencilik gibi amaçlarla kalıcı olarak yok edilmesidir. Ormansızlaşma, biyoçeşitlilik kaybına, toprak erozyonuna, iklim değişikliğinin hızlanmasına (ağaçlar CO2 depolayamaz) ve su döngüsünün bozulmasına neden olur.
Yalnızca belirli bir coğrafi bölgede veya belirli bir habitat tipinde doğal olarak yaşayan ve dünyanın başka hiçbir yerinde bulunmayan bitki veya hayvan türleridir. Bu türler, yaşadıkları bölgenin özel koşullarına uyum sağlamıştır ve habitat kaybına karşı özellikle hassastırlar (Örn: Kazdağı Göknarı, Ankara Keçisi).
Yaşam alanlarının tahrip olması, aşırı avlanma, iklim değişikliği veya kirlilik gibi nedenlerle yeryüzünden tamamen yok olma riski yüksek olan canlı türleridir. Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından bu türler "Kırmızı Liste"de çeşitli kategoriler (Hassas, Tehlikede, Kritik Tehlikede vb.) altında sınıflandırılır.
Doğal yaşam alanı dışındaki bir bölgeye (genellikle insan faaliyetleri yoluyla) getirilen ve yeni ortamda hızla yayılarak yerli türlere, ekosisteme, ekonomiye veya insan sağlığına zarar veren türlerdir. Yerli türlerle rekabet eder, onları avlar veya hastalık taşıyabilirler (Örn: Su Sünbülü, Asya Kaplan Sivrisineği).
Bir ülkenin doğal zenginlikleri arasında yer alan endemik veya nadir bitki ve hayvan türlerinin, bu türlere ait genetik kaynakların veya parçaların (tohum, yumurta vb.) yasadışı yollarla toplanarak ülke dışına çıkarılmasıdır. Bu durum, o ülkenin biyoçeşitliliğine ve ekonomik potansiyeline zarar verir.
Özellikle tarımsal gübrelerden ve evsel atıklardan kaynaklanan azot ve fosfor gibi besin maddelerinin su kütlelerine (göl, nehir, körfez) aşırı miktarda karışmasıdır. Bu durum, su yosunlarının (algler) kontrolsüz bir şekilde çoğalmasına ("alg patlaması") neden olur. Çoğalan algler suyun ışık almasını engeller, öldüklerinde ise bakteriler tarafından ayrıştırılırken sudaki oksijeni tüketirler. Bu da balık ölümlerine ve su kalitesinin bozulmasına yol açar.
Yapılması planlanan büyük ölçekli projelerin (baraj, fabrika, otoyol, maden ocağı vb.) çevre üzerinde yaratabileceği olumlu veya olumsuz etkilerin, proje başlamadan önce bilimsel ve teknik yöntemlerle analiz edildiği bir süreçtir. Amacı, olumsuz etkileri en aza indirecek önlemleri belirlemek veya projeye alternatif çözümler geliştirmektir. "ÇED Olumlu" kararı projenin yapılabileceğini, "ÇED Olumsuz" kararı ise yapılamayacağını belirtir.
1997 yılında imzalanan ve 2005 yılında yürürlüğe giren, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi'ne ek olarak düzenlenen uluslararası bir anlaşmadır. Temel amacı, sanayileşmiş ülkelerin sera gazı salınımlarını (özellikle CO2) 1990 yılı seviyelerine göre belirli bir oranda azaltmalarını yasal olarak zorunlu kılmaktır. Karbon ticareti gibi esneklik mekanizmalarını da içermektedir.
2015 yılında kabul edilen ve Kyoto Protokolü'nün yerini alması hedeflenen küresel bir iklim değişikliği anlaşmasıdır. Temel hedefi, küresel ortalama sıcaklık artışını sanayi öncesi döneme göre 2°C'nin "oldukça altında" tutmayı ve mümkünse 1.5°C ile sınırlamayı amaçlamaktır. Anlaşma, her ülkenin kendi "Ulusal Katkı Beyanları" (NDC) yoluyla salınımlarını azaltma taahhüdü vermesini esas alır.
Tasarımından inşasına, işletilmesinden yıkımına kadar tüm yaşam döngüsü boyunca çevresel etkileri en aza indiren, kaynakları (enerji, su, malzeme) verimli kullanan, sağlıklı ve konforlu iç mekanlar sunan binalardır. LEED, BREEAM gibi sertifikasyon sistemleri, binaların "yeşillik" düzeyini derecelendirir.
Mutfak kaynaklı organik atıkların (meyve-sebze kabukları, yumurta kabuğu, kahve telvesi vb.) ve bahçe atıklarının (kuru yapraklar, çim biçintisi) bir araya getirilerek kontrollü bir şekilde çürütülmesi yoluyla elde edilen doğal gübredir. Kompost, toprağın yapısını iyileştirir, su tutma kapasitesini artırır ve bitkiler için zengin bir besin kaynağı sağlar. Aynı zamanda organik atıkların çöpe gitmesini engeller.
Pestisitler, ağır metaller (cıva, kurşun) veya mikroplastikler gibi zararlı kimyasal maddelerin, bir canlının vücuduna (solunum, beslenme veya deri yoluyla) girdikten sonra atılamayarak yağ dokusu gibi dokularda zamanla birikmesidir. Bu birikim, besin zincirinin üst basamaklarına doğru (Biyomagnifikasyon/Biyolojik Büyüme) katlanarak artar ve en üstteki tüketicilerde (örn: yırtıcı kuşlar, büyük balıklar, insanlar) ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.
Tarımsal üretimde "zararlı" olarak kabul edilen böcekler (insektisit), mantarlar (fungisit) veya yabani otlarla (herbisit) mücadele etmek için kullanılan kimyasal ilaçlardır. Pestisitler, hedef olmayan yararlı organizmalara (arılar, solucanlar), su kaynaklarına ve toprağa zarar verebilir. Ayrıca gıdalarda bıraktıkları kalıntılar ve biyobirikim yoluyla insan sağlığını tehdit edebilirler.
Cıva, kurşun, kadmiyum, arsenik gibi yoğunluğu yüksek metallerin endüstriyel atıklar, madencilik faaliyetleri, piller veya fosil yakıt kullanımı yoluyla su, hava ve toprağa karışmasıdır. Bu metaller toksik (zehirli) olup, biyobirikim yoluyla besin zincirine girerek canlılarda ciddi nörolojik hasarlara, organ yetmezliklerine ve gelişim bozukluklarına neden olabilir.
Boyutları 5 milimetreden küçük olan plastik parçacıklardır. "Birincil mikroplastikler" (kozmetik ürünlerdeki boncuklar, sentetik kumaş lifleri) doğrudan küçük üretilirken, "ikincil mikroplastikler" (büyük plastik atıkların -poşet, şişe- parçalanmasıyla) oluşur. Okyanuslara, nehirlere ve hatta içme sularına karışarak su canlıları tarafından yutulur ve besin zincirine dahil olurlar.
Suyu kirlilikten, zararlı kimyasallardan ve mikroorganizmalardan temizleyerek içme veya kullanma suyu standartlarına getirme işlemleridir. Başlıca yöntemler şunlardır:
Üretimde, binalarda veya cihazlarda yaşam standardı ve hizmet kalitesini düşürmeden, birim iş başına daha az enerji tüketmektir. Enerji tasarrufu (ışığı kapatmak gibi) kullanımı kısıtlarken, enerji verimliliği (LED ampul kullanmak gibi) aynı işi daha az enerjiyle yapmaktır. Yalıtım, verimli cihazlar kullanma ve enerji kayıplarını önleme verimlilik örnekleridir.
Atmosfere salınan sera gazlarını, özellikle CO2'yi azaltmaya yönelik eylemlerdir. Başlıca yolları şunlardır:
Toprağın, suyun ve biyoçeşitliliğin korunmasını, çevresel etkilerin en aza indirilmesini ve gelecek nesillerin de gıda ihtiyacını karşılayabilmesini amaçlayan tarım uygulamalarıdır. Kimyasal gübre ve pestisit kullanımını azaltmayı, su tasarrufunu, münavebeli ekimi (ürün nöbeti) ve toprağı koruyucu işlemeyi (örn: anız yakmamak) teşvik eder.
"Kalıcı tarım" (permanent agriculture) veya "kalıcı kültür" (permanent culture) kelimelerinden türetilmiştir. Doğal ekosistemlerin işleyişini taklit ederek, kendi kendine yetebilen, sürdürülebilir ve verimli insan yaşam alanları (bahçeler, çiftlikler, evler) tasarlama felsefesidir. Sadece tarımı değil, su yönetimini, enerji kullanımını ve topluluk yapısını da kapsar.
Doğal afetler (deprem, sel, kasırga, volkanik patlama) çevre üzerinde hem olumlu (toprağı yenileme) hem de olumsuz (habitat yıkımı) etkilere sahip olabilir. Ancak, insan faaliyetleri (ormansızlaşma, dere yataklarına yerleşme, iklim değişikliği) bu afetlerin sıklığını ve şiddetini artırabilir veya afetin "felakete" dönüşmesine neden olabilir. Çevre yönetimi, afet riskini azaltmada kritik rol oynar.
Hızlı ve plansız şehirleşme, çevre üzerinde büyük bir baskı oluşturur. Başlıca sorunlar şunlardır:
Üretilen gıdanın tarladan sofraya gelene kadar (veya sofrada) tüketilmeden atılmasıdır. Gıda israfı, sadece ekonomik bir kayıp değil, aynı zamanda ciddi bir çevre sorunudur. Çünkü:
Bireylerin çevre hakkında bilgi sahibi olmalarını, çevre sorunlarına karşı duyarlılık kazanmalarını ve bu sorunların çözümü için aktif katılım göstermelerini sağlayan bir eğitim sürecidir. Çevre eğitimi, sadece sorunları öğretmekle kalmaz, aynı zamanda sürdürülebilir bir yaşam tarzı için gerekli beceri ve davranışları (tüketim alışkanlıklarını değiştirme, tasarruf, geri dönüşüm) kazandırmayı amaçlar.
İnsanların çevreyle olan ilişkilerini düzenleyen, çevrenin korunmasını amaçlayan ve kirliliği önlemeye yönelik yasal kuralların (kanunlar, yönetmelikler, uluslararası anlaşmalar) bütünüdür. "Kirleten öder" ilkesi (çevreye verilen zararın maliyetinin, zararı verene yüklenmesi) çevre hukukunun temel prensiplerinden biridir.
Her bireyin, kendi eylemlerinin çevre üzerindeki etkilerini anlaması ve bu etkileri en aza indirmek için bilinçli seçimler yapmasıdır. Bu, sadece yasalara uymayı değil, aynı zamanda etik bir sorumlulukla hareket etmeyi de kapsar. Örnekler:
Su kıtlığı, iklim değişikliği ve artan nüfus nedeniyle giderek büyüyen bir sorundur. Bireysel olarak su tasarrufu yapmak için:
Atıkların çevreye verdiği zararı en aza indirmek için izlenmesi gereken öncelik sırasını belirten bir kavramdır. Bu hiyerarşi (en çok tercih edilenden en az tercih edilene doğru) genellikle şu şekildedir:
Fosil yakıt tüketimini ve sera gazı salınımlarını en aza indiren ulaşım yöntemleridir. Bireysel araç kullanımına alternatif olarak şunları içerir:
"Temiz teknoloji" (Cleantech) olarak da bilinir. Çevresel etkileri azaltmayı, doğal kaynakları korumayı ve sürdürülebilirliği desteklemeyi amaçlayan teknolojiler ve süreçlerdir. Örnekler: